آنطور که از شواهد پیداست قدمت آبادانی شهر یزد به زمان های خیلی دور بر می گردد و آثار به جا مانده از ساکنین یزد که امروزه به تماشای آنها می نشینیم نشان از فرهنگ و تمدن این مردم اصیل داشته است که در ادامه به معرفی بخشی از فرهنگ و آداب و رسوم مردم یزد می پردازیم.
مردم شهر یزد مرمی مهربان و صبور و دارای روحیه ای جنگنده هستند.دین در یزد از جایگاه ویژه ای برخوردار است و سالهاست که اقلیت های مختلف همچون مسلمانان، یهودیان و مسیحیان با صلح و آرامش در شهر یزد کنار هم زندگی می کنند و به همین دلیل به این شهر لقب صلح و گفت‌وگو داده اند.
زبان و گویش مردم یزد
مردم شهر یزد به زبان فارسی رایج صحبت می کنند و لهجه زیبای مخصوص خود را دارند که هنوز هم در گویش مردم این شهر حفظ شده و کمترین تاثیر را در طول زمان پذیرفته است. زرتشتیان ساکن در یزد نیز با اینکه به زبان فارسی مسلط هستند اما در میان خود به زبان بهدینی سخن می گویند و مراسم مذهبی خود را نیز با این زبان انجام می‌دهند.
مردم یزد آداب و رسوم جالب و متفاوتی در مراسمات مختلف دارند که توجه گردشگران را به خود جلب می کند. از طرفی با توجه به وجود اقلیت های مختلف در این شهر شما شاهد تنوع آداب و رسوم و برگزاری جشن ها و مراسمات مذهبی مختلف در ایام مختلف سال در شهر یزد هستید که بر جذابیت این شهر افزوده است.
عید نوروز
عید نوروز مانند تمامی شهرهای ایران در یزد نیز از اهمیت بالایی برخوردار است و آداب و رسوم مربوط به خود را دارد.
فال کوزه از جمله مراسم های خاص زنان یزدی در عید نوروز بوده است که هنوز هم در برخی از مناطق این مراسم برگزار می شود. در این مراسم یک کوزه توسط دختری نابالغ بین زنان گردانده می شود تا آنها اشیایی همچون گیره سر و … را به نیتی داخل آن می‌اندازد. کوزه را به خانه‌ای می‌برند که درخت مورد در آن باشد و به مدت یک روز به همراه تکه‌ای پارچه سبز و آینه‌ای کوچک زیر درخت می‌گذارند. روز بعد همان دختر با لباس پاک و زیبا کوزه را از زیر درخت برمی‌دارد و زنان در همان خانه به دور کوزه گرد می‌آیند و فال می‌گیرند. مراسم فالگیری با خواندن شعرهایی مرتبط با این رسم که حالتی فال‌گونه نیز دارند همراه است. هم‌زمان با خواندن شعرها دختر درون کوزه دست می‌برد و چیزی در می‌آورد. با بیرون آمدن هر شیء، صاحبش باید از شعری که در حال خوانده شدن است نیت خود را تعبیر کند. تا انتهای مراسم تمامی اشیاء بیرون می‌آیند. اگر معنای شعر خوب باشد یعنی نیت صاحب فال عملی نیک است و به مقصودش می‌رسد و اگر معنای شعر مناسب نباشد، نشانه خوب نبودن نیت و نرسیدن به مراد است. از دیگر مراسمات عید نوروز در یزد این است که مردم داخل کوزه‌های سفالی کهنه مقداری پول می‌اندازند و کوزه را از پشت بام خانه به داخل کوچه پرت می‌کنند. با این کار معتقدند نحسی اشیاء کهنه از بین رفته و مبلغ داخل کوزه هم نصیب نیازمندان می شود. مردم یزد این کار را صدقه‌ای برای ارواح درگذشتگان می‌دانستند و معتقد بودند برکت و سلامتی برایشان می‌آورد.
ماه محرم
مراسمات مذهبی از جمله ماه محرم با آداب خاصی همچون تعزیه خوانی، سینه زنی، روضه‌خوانی، و سخنرانی‌های مذهبی همراه است. اما یکی از مراسم های جالب یزدی ها در ماه محرم نخل برداری است که بیشتر در ظهر روزهای تاسوعا و عاشورا برگزار می‌شود. در این مراسم یزدی ها نخل را که نماد جاودانگی است با اشیایی مانند: آینه و کتیبه‌هایی مزین به اشعاری در مرثیه امام حسین(ع) و ... تزیین می‌کنند. بعد عزاداران این تخل نخل را بلند می‌کنند و یک نفر در بالای نخل ایستاده و مرثیه می‌خواند. نخل را به تعداد عدد فرد ۳ یا ۷ و یا ۱۱ بار اطراف حسینیه می‌گردانند و هر بار پس از استراحت آن را بلند کرده تا به جایگاه اولیه‌اش برسند.
هیرومبا
این جشن که مختص اقلیت زرتشتی در یزد است در روستای شریف‌آباد اردکان برگزار می‌شود. در روزهای آخر فروردین زرتشتیان این روستا به نیایشگاه پیر هریشت می‌روند و تا شب در آن‌جا به نیایش می‌پردازند. وقتی آفتاب طلوع کرد به دشت می روند و هیزم جمع می کنند و آتش می زنند که این رسم را شبیه به رسم آتش افروزی سده می دانند.
پسح
این جشن که توسط اقلیت یهودی در یزد برگزار می شود مربوط به آزادی قوم یهود از بند برده‌داری فروعون‌های مصر است و یکی از سه عید بزرگ یهودیان به شمار می رود. این عید در فصل بهار و به مدت یک هفته برگزار می شود. نیایش و آوازهای مذهبی و انداختن سفره ای رنگین برای پذیرایی در جشن پسح جایگاه ویژه‌ای دارد. در شب عید اعضای خانواده دور هم جمع می شوند و هگادا که داستان خروج از مصر است را می‌خوانند.